Ένα κτίριο μια ιστορία

ΣΑΝΑΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η λέξη προέρχεται από το λατινικό ρήμα sanare = θεραπεύω. Το σανατόριο είναι ίδρυμα, που βρίσκεται σε εξοχική θέση και διαμένουν σ' αυτό άρρωστοι, που η θεραπεία τους βασίζεται στην υγιεινή διατροφή και την ευεργετική επίδραση του περιβάλλοντος. Ειδικότερα το σανατόριο είναι κατάλληλο για τη θεραπεία της φυματίωσης.

Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί παρατήρησαν ότι η φυματίωση είναι μεταδοτική, αλλά κι ότι θεραπεύεται και πρώτοι αυτοί είχαν την ιδέα του σανατορίου. Ο Ιπποκράτης έστελνε τους φυματικούς ασθενείς του στον Όλυμπο. Ο Γαληνός επίσης συνιστούσε την αλλαγή κλίματος και μάλιστα την παραμονή σε ψηλά μέρη, μέσα σε δάση και κοντά στη θάλασσα. Αργότερα αυτά ξεχάστηκαν και το 1859 ο Γερμανός Βρέμερ ίδρυσε το πρώτο σανατόριο σαν μέσο θεραπείας της φυματίωσης. Στην Αθήνα λειτουργούσε το σανατόριο "Σωτηρία", που τώρα είναι νοσοκομείο γενικών παθήσεων.

Το Σανατόριο στο Πήλιο «Η Ζωοδόχος Πηγή» – το Σανατόριο του Καραμάνη όπως ήταν τότε γνωστό – δημιούργημα το 1909 του πρωτοπόρου πηλιορείτη γιατρού Γεωργίου Καραμάνη (1873-1964), ήταν το πρώτο σανατόριο «ύψους» για φυματικούς στην Ελλάδα· βρισκόταν σε μια πανέμορφη τοποθεσία σε υψόμετρο 1200 μ, στη δυτική ράχη του βουνού πάνω από τα χωριά Δράκεια και Άγιος Λαυρέντιος και  απείχε 25 χλμ από το Βόλο. Εκεί το 1937, ο Καραμάνης ίδρυσε επίσης και το πρώτο Πρεβαντόριο στην Ελλάδα για ασθενικά παιδιά, «Τα Χελιδόνια», που διηύθυνε ως το 1939  η γυναίκα του Άννα Καραμάνη.

Παραδόξως, δίπλα στα κτήρια των αρρώστων-φυματικών, ένα άλλο μικρότερο συγκρότημα λειτουργούσε ως θέρετρο όπου τα καλοκαίρια παραθέριζαν διανοούμενοι και πλούσιοι Αθηναίοι και Αιγυπτιώτες. Το είχε επισκεφθεί ο Παλαμάς (1926), ο Κων/νος Τσάτσος, ο Σικελιανός (1938-1939),  ο Δελμούζος, ο Τριανταφυλλίδης, η Αθηνά Ταρσούλη, ο Ροζέ Μιλλιέξ και πολλοί άλλοι. Ο Σεφέρης το επισκέφτηκε για πρώτη φορά το 1935 και ξανά το 1937. Στη διάρκεια της  Κατοχής το Σανατόριο βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς (1943), λειτούργησε επισκευασμένο ξανά το 1950 και το 1963 εγκαταλείφθηκε οριστικά.  Σήμερα με δυσκολία  εντοπίζεται ο χώρος του Σανατορίου και του Πρεβαντορίου, ανεβαίνοντας τη δημοσιά προς τα Χάνια· όλα τα κτίσματα είναι  εγκαταλελειμμένα ερείπια.

Η ιστορία του κτιρίου αυτού ξεκινάει το 1914, όταν η Ιερά μονή Ασωμάτων-Πετράκη προσέφερε στον Ευαγγελισμό έκταση στην Πάρνηθα προς δημιουργία παραρτήματος για τη νοσηλεία των φυματικών (δηλαδή σανατόριο). Το πολύ καλό κλίμα του βουνού ήταν το ιδανικό για την θεραπεία της ασθένειας αυτής.
Ο κεντρικός δρόμος δεν υπήρχε με την σημερινή του μορφή, φτιάχτηκε χειρονακτικά μεταξύ του 1926 και1930. Το 1910 ο Κώστας Ελευθερουδάκης χάραξε σε μαρμάρινη πλάκα, η οποία τοποθετήθηκε έξω από το κτίριο του νοσοκομείου την ‘’προσευχή στο δάσος’’ που έγραψε η Μαρία Μπόταση γύρω στο 1900.
‘’ Του δάσους ψέλναν οι αναρίθμητες ψυχές/
 σεμνά της Κυριακής τη λειτουργία/
κι’ έχυναν τ’ ανθουλάκι αντί λιβανωτό/
το μύρο τους για την ημέρα την αγία’’
Ήταν εποχές που η φυματίωση θέριζε με αποτέλεσμα στο σανατόριο της Πάρνηθας να νοσηλευτούν και δύο αξιόλογοι ποιητές μας. Το 1934 ο Γιώργος Κοτζιούλας και από τον Οκτώβριο του 1937 μέχρι τον Απρίλη του 1938 ο Γιάννης Ρίτσος όπου κατά την διάρκεια της νοσηλείας του έγραψε το γνωστό ποίημα  ‘’Εαρινή συμφωνία’’     ‘’αγαπούμε την γη, τους ανθρώπους και τα ζώα…..  
τα ερπετά, τον ουρανό και τα έντομα……….
είμαστε και εμείς όλα μαζί…..
μαζί κι ο ουρανός και η γη’’

Το έτος 1902 ιδρύθηκε το θεραπευτήριο «Η Σωτηρία» με σκοπό την νοσηλεία ασθενών που έπασχαν από φυματίωση. Το θεραπευτήριο έγινε με πρωτοβουλία της Σοφίας Σλήμαν και υπό της Ιεράς Μονής «Πετράκη». Το πρώτο καταστατικό που αφορούσε τη λειτουργία του θεραπευτηρίου εγκρίθηκε στις 28 Μαΐου του 1902 και τέθηκε υπό την προστασία της τότε Βασίλισσας ‘Όλγας . Το έτος 1905 άρχισε η λειτουργία του θεραπευτηρίου «Η Σωτηρία» και στις 6 Ιουνίου του ίδιου έτους εισήχθη ο πρώτος άρρωστος που έπασχε από φυματίωση. Επειδή όμως ο χώρος που παραχωρήθηκε ήταν μικρός η Σοφία Σλήμαν χρησιμοποίησε το κύρος που διέθετε και ζήτησε από τη Μονή Πετράκη την παραχώρηση άλλων εκτάσεων για την κατασκευή φθισιατρείων, πράγμα που πέτυχε.

       Η φυματίωση εμφανίζει σπασμωδική επέκταση στην Ελλάδα. Η κατάφυτη περιοχή του Σωτηρία κάνει το περιβάλλον ιδανικό για όσους πάσχουν από πνευμονολογικά προβλήματα. Έτσι με γρήγορους ρυθμούς αρχίζουν να ξεφυτρώνουν μέσα στο δάσος μικρά κτίρια, τα λεγόμενα περίπτερα. Η φοβερή αρρώστια όμως αντί να εξαλείφεται αυξάνονταν. Μια σημαντική αιτία για αυτό ήταν φυσικά και οι συνεχόμενες πολεμικές επιχειρήσεις. Από τον Α’ Παγκόσμιο η κατάσταση που βιώνει το Σωτηρία είναι κάτι παραπάνω από δραματική. Η μεγάλη εξάπλωση της φυματίωσης οδηγεί σε αδυναμία ανταπόκρισης του νοσοκομείου και είναι φυσικό το επίπεδό του να υποβιβάζεται. Από το 1919 το κράτος έλεγχε τη διοίκηση του νοσοκομείο. Αυτό φυσικά συμπίπτει με την ιδέα της κοινωνικής πρόνοιας που δημιουργήθηκε τότε λόγω της ίδρυσης του Υπουργείου Περιθάλψεως. Η χρηματοδότηση και η κρατική φροντίδα υπέρ των φυματικών αυξάνονται αλλά παρόλα αυτά η κατάσταση δεν εξομαλύνεται. Η μικρασιατική καταστροφή εκτός των προσφύγων που φέρνει στην Ελλάδα φέρνει και μεγάλο αριθμό φυματικών μαζί με τις άστεγες οικογένειές τους.

        Η περίοδος αυτή για το Σωτηρία είναι η χειρότερη στην ιστορία του. Πολλοί φυματικοί έφταναν εκεί με ελάχιστες ελπίδες λόγω του σταδίου της νόσου. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα το νοσοκομείο μετατρέπεται σε  χώρο απομόνωσης των φυματικών.

        Εκεί περνάει και τις τελευταίες μέρες της ζωής της η Μ. Πολυδούρη που εισέρχεται στο Σωτηρία το 1929 σε προχωρημένο στάδιο της ασθένειας. Βρισκόμενη εκεί δημοσιεύει τις δυο ποιητικές της συλλογές. Την ίδια περίοδο συναντάει και τον Γ. Ρίτσο που σε στάδιο ανάρρωσης επισκέπτονταν συχνά το Σωτηρία.